Edukacja dla przyszłości: czym jest sprawczość i jak ją kształtować w szkole?

Sprawczość – kompetencja, która zmienia wszystko

W codziennym pośpiechu szkolnego życia – między lekcjami, sprawdzianami i obowiązkami – łatwo zapomnieć, po co tak naprawdę uczymy. Czy celem edukacji jest przekazanie wiedzy, czy raczej przygotowanie uczniów do samodzielnego, mądrego działania w świecie?

Coraz więcej nauczycieli i badaczy edukacji odpowiada: najważniejsze jest, by młody człowiek czuł, że ma wpływ. Że potrafi coś zmienić, zadziałać, podjąć decyzję i wziąć za nią odpowiedzialność. To właśnie jest sprawczość – kompetencja, która zmienia wszystko.

Czym jest sprawczość?

W ujęciu opracowanym w publikacji „Profil absolwenta i absolwentki. Droga do zmian w edukacji” Instytutu Badań Edukacyjnych, sprawczość to zdolność do samodzielnego podejmowania działań, dokonywania wyborów i wpływania na otaczającą rzeczywistość.

Mówiąc prościej – to wiara ucznia w to, że jego działania mają znaczenie i że potrafi osiągać cele dzięki własnemu wysiłkowi.
To także umiejętność dostrzegania, że decyzje – zarówno małe, jak i duże – mają konsekwencje, a każda osoba może wnieść coś wartościowego do wspólnoty.

Sprawczość łączy w sobie trzy elementy:

• myślenie – „wiem, co i dlaczego chcę zrobić”,
• działanie – „umiem to zrobić i podejmuję próbę”,
• refleksję – „rozumiem, co z tego wynikło i czego się nauczyłem”.

To nie tylko kompetencja indywidualna, ale też społeczna – bo uczymy się sprawczości we wspólnocie: w relacjach, projektach, rozmowach, doświadczeniach.

Dlaczego sprawczość jest tak ważna w edukacji?

Sprawczość to siła napędowa uczenia się.
Uczeń, który czuje, że ma wpływ, uczy się chętniej, z większym zaangażowaniem i odpowiedzialnością. Z kolei brak sprawczości prowadzi do bierności, unikania wyzwań i poczucia, że „i tak nic ode mnie nie zależy”.

Dzięki rozwijaniu sprawczości uczniowie:

• wierzą, że ich głos i pomysły się liczą,
• podejmują inicjatywę, zamiast czekać na polecenia,
• uczą się planować i kończyć rozpoczęte zadania,
• potrafią oceniać swoje działania i wyciągać wnioski,
• rozumieją, że porażka to część procesu, a nie powód do rezygnacji.

Sprawczość to więc nie tylko cel edukacji, ale warunek, by edukacja miała sens.

Jak kształtować sprawczość w szkole?

Sprawczość nie pojawia się sama – trzeba ją tworzyć i pielęgnować każdego dnia, w małych sytuacjach lekcyjnych i w szerszej kulturze szkoły.

Oto kilka praktycznych sposobów, jak wspierać ją w codziennej pracy:

1. Daj uczniom wybór

Pozwól decydować – choćby w drobnych sprawach: wybór tematu projektu, sposobu prezentacji, kolejności zadań.

Każda decyzja, nawet niewielka, wzmacnia poczucie wpływu i odpowiedzialności.

2. Stawiaj na uczenie przez działanie

Projekty, debaty, doświadczenia, działania społeczne – wszystko, co pozwala uczniom działać w praktyce.

Sprawczość nie rozwija się przy biernym słuchaniu, ale wtedy, gdy uczniowie mogą coś stworzyć, zaplanować, przetestować i ocenić efekty.

3. Pozwól popełniać błędy

Prawdziwa sprawczość to także prawo do błędu.
Uczniowie muszą wiedzieć, że mogą próbować, eksperymentować, a błędy są naturalną częścią uczenia się, a nie powodem do kary czy wstydu.

4. Stosuj ocenianie wspierające rozwój

Zamiast tylko oceny końcowej – rozmowa, informacja zwrotna, pytanie: „Co udało ci się osiągnąć?”, „Co chciałbyś zrobić inaczej?”
Taka refleksja wzmacnia odpowiedzialność i samoświadomość.

5. Włącz uczniów w życie szkoły

Sprawczość rozwija się tam, gdzie uczniowie uczestniczą w decyzjach – np. w samorządzie uczniowskim, organizacji wydarzeń, planowaniu działań społecznych.
Niech zobaczą, że ich pomysły mogą zmieniać realne rzeczy.

6. Buduj atmosferę zaufania i partnerstwa

Uczniowie muszą czuć, że ich zdanie ma znaczenie.
Otwartość nauczyciela, rozmowa bez oceniania, docenienie inicjatywy – to codzienne gesty, które budują kulturę sprawczości.

Sprawczość nauczyciela to sprawczość ucznia

Trudno uczyć sprawczości, jeśli samemu nie ma się wpływu.
Dlatego jednym z warunków jej rozwoju wśród uczniów jest sprawczość nauczycieli – poczucie, że mogą współdecydować o kierunkach pracy szkoły, eksperymentować, wprowadzać innowacje i rozwijać się zawodowo.

Szkoła, która daje nauczycielom przestrzeń do twórczego działania, automatycznie staje się środowiskiem, w którym uczniowie uczą się samodzielności i współodpowiedzialności.

Sprawczość zmienia wszystko

Sprawczość to coś więcej niż zestaw umiejętności.
To wewnętrzne przekonanie, że mogę – i potrafię – coś zmienić. Że moje działania mają sens, a moja wiedza ma cel.

Wychowanie do sprawczości to wychowanie do wolności, odpowiedzialności i współdziałania.
To budowanie w uczniach wiary, że mają głos, a ich decyzje mają znaczenie – w klasie, w szkole, w społeczności, w świecie.

A kiedy uczniowie w to uwierzą – zmienia się wszystko: klimat szkoły, relacje, motywacja i jakość nauczania.

Źródło opracowania

Tekst opracowano na podstawie publikacji

„Profil absolwenta i absolwentki. Droga do zmian w edukacji. Etap I: przedszkola i szkoły podstawowe”,
red. A. Szymczak, E. Strzemieczna, Instytut Badań Edukacyjnych, Warszawa 2025.